“Hükümetlerin en iyisi en az hükmedenidir” ¹
Düzenli olarak adaletsizlikleri destekleyen yasalara itiraz ederken kamuoyunun dikkatini çekmek, vicdanlara seslenmek için yapılan barışçıl, şiddet içermeyen, açık protestolara verilen isimdir sivil itaatsizlik. Yasalar ve düzenlemeler, kasıtlı olarak ihlal edilerek siyasi muhalefet yapılır. Otoriteye karşı mukavemet olarak sivil itaatsizlik ilk olarak 1840’larda Henry David Thoreau tarafından dile getirilmiştir. ² Thoreau, Meksika savaşının ve köleliğin devamını sağlayan vergileri ödemeyi reddeder ve hapse atılır. Thoreau sivil itaatsizliği, haksızlıklara yasal yollardan çare bulunamadığında; şiddeti reddetmeyi temel alarak aykırı ama meşru ve aleni eylemler olarak tanımlar. Hükümetle işbirliği yapılmayacağını, hükümetin vereceği tepkileri yani cezaları kabul etmek gerektiğini savunur.
Filozof John Rawls, Adalet Teorisi (1971) adlı kitabında, sivil itaatsizliği “genellikle hükümet politikalarında bir değişiklik yaratma amacıyla yapılan vicdani, ancak siyasi bir eylem” olarak tanımlamıştır. Toplumsal değişimi hedefler, yasal sonuçlarına katlanma bilinci vardır.
Mahatma Gandhi’nin Satyagraha felsefesi, “hakikat” (satya) ve “direniş” (agraha) kelimelerinden türetilmiş, barışçıl direnişin düşünce ve eylem biçimidir. Adaletsizliğe karşı mücadelede, şiddetsizliği, cesareti ve hakikate bağlılığı temel alır. Gandhi, Hindistan’ın bağımsızlık mücadelesinde ve sosyal reformlarda bu felsefeyi kullanmıştır. Tuz yürüyüşüyle 1930’da İngiliz tuz tekeline karşı yapılan sivil itaatsizlik eylemi, Satyagraha’nın en bilinenidir. ³
Sivil itaatsizlik üzerine en bilinen çağdaş manifesto, Martin Luther King Jr.’ın 1963’te yazdığı “Birmingham Hapishanesinden Mektup”tur.⁴ Beyaz din görevlileri, King ve arkadaşlarını Birmingham’daki ayrımcılığa karşı kitlesel protestolara katılmamalarını öğütler. Buna karşılık King, müzakere önerilerine yanıt verir mektubunda. King, oturma eylemlerinin, yürüyüşlerin ve şiddet içermeyen eylem biçimlerinin kriz yaratarak, topluluğun sorunla yüzleşmek zorunda kalacağı gerilimler olarak görür. Rosa Parks da 1955’te Alabama’da bir otobüste beyazlara yer vermeyi reddederek, ırk ayrımına karşı sivil itaatsizliğin en meşhur fotoğraflarından birini vermiştir.
Garnier’in yönettiği Demir Çeneli Melekler sinema filmi, 1910’lardaki Amerikan kadınlarının oy hakkı hareketine odaklanır. Filmde, oy hakkı liderleri Alice Paul ve Lucy Burns, Amerikan feminist hareketinde devrim yaratmak amacıyla barışçıl ve etkili, şiddet içermeyen stratejileri, diyalogları yer alır. Tutukluluk koşullarını açlık grevi yaparak protesto eden Alice, ağzına demir huni sokularak beslenmeye çalışılır, filmin ismi de buradan gelir.
Nelson Mandela, Güney Afrika’da apartheid (ırk ayrımı) yasalarına karşı uzun yıllar cezaevinde ve dışarda barışçıl direniş eylemleri ortaya koyarak Güney Afrika Cumhuriyeti’nin ilk siyahi devlet başkanı olmayı başarmıştır. ⁵
1950’lerin sonlarında, Nükleer Silahsızlanma Kampanyası’na katılan Bertrand Russell ve 100’ler Komitesi de sivil itaatsizlik içeren kitlesel gösteriler düzenlemiştir.
Cumartesi Anneleri, 1995’ten bu yana her cumartesi günü, artık 1000’inci haftayı geçen oturma eylemleri, basın açıklamaları düzenleyerek gözaltında kaybolan ve faili meçhul siyasi cinayetlere kurban giden yakınlarının hesabını soruyor, failleri arıyor.
Başka bir ana Emine Şenyaşar, Şanlıurfa Adliyesi önünde başlattığı adalet nöbetini, daha sonra Adalet Bakanlığı önüne, en son TBMM’ye taşımış, tüm ülkenin gündemine girmişti.
Barışçıl, aleni, yaratıcı kitlesel eylemler olarak Gezi, tüm topluma mal olan yakın tarihimizin sivil itaatsizliğidir. Göz yaşartıcı gaza karşı istifini bozmayan kırmızı elbiseli kadın, duran adam imajları zihinlere yer etmiştir.
Silaha, militarizme karşı oldukları için seferberlik çağrısına uymayan ülkemizdeki yüzlerce vicdani retçi de bu kapsamda düşünülebilir.
Bundan 3 yıl önce Tahran’da ahlak polisinin başörtüsünün hükümet standartlarına uygun olmadığı gerekçesiyle gözaltına alıp katlettiği 22 yaşındaki Mehsa Emini, İran’da ve tüm dünyada kadınların ayağa kalkmasına, saçlarını kazıtmasına ya da kısacık kesmelerine yol açmıştı. Şimdi İran’da zımmi bir izin var gibi görünüyor, isteyen kadınlar saçlarını özgürce savurarak yürüyebiliyor. Başörtüsü 1983’ten beri İslam Ceza Kanunu’nuna göre yasal bir zorunluluk olup 2024’te çıkarılan “Hicab ve İffet Yasası” bu kuralları daha da sertleştirmişti, ancak sivil itaatsizlik eylemleri sonucu uygulanamadı.
Akbelen ormanı için İkizköylülerin YK Enerji şirketinin binlerce ağacı kesmesini engelleme mücadelesi yıllardır sürmektedir. Geçenlerde 90 yaşında yaşama veda eden Zehra Nine, çam ağacına sarılarak kolluk gücüne karşı sivil itaatsizlik yaptığını bilmeden ağacını, toprağını savunuyordu.
Son zamanlarda çıkan 7554 sayılı Torba Yasayla; halkın mülkiyet hakkına karşı “acele” ve “üstün kamu yararı” adı altında şirketlere yetki devreden, mülkiyet hakkını fiilen yok sayan talan yasasına karşı yerel köylü direnişleri, ülke genelinde ekoloji hareketi, sivil itaatsizlik biçimlerinden yararlanarak direniyor.
Samandağ Kurtderesi mahallesinde de halk toprağını, zeytinini vermemek ses yükseltiyor. Muğla’da tüm demokrasi güçlerinin, ekoloji örgütlerinin “Toprağımızı vermiyoruz” kampanyası ve mitingi yasalarla gasp edilen hakları geri çevirmek içindir.
Kaynaklar
1 United States Magazine and Democratic Review’in sloganıdır.
2 Sivil İtiaatsizlik Yürüyüş. Henry David Thoreau. Dergah yayınları, 3. Baskı 2019
3 Gandhi sinema filmi, yönetmen Richard Attenborough, Columbia Pictures, 1982
4 Birmingham Hapishanesinden Mektup [King, Jr.] https://www.africa.upenn.edu/Articles_Gen/Letter_Birmingham.html
5 Invictus (Yenilmez) sinema filmi, yönetmen Clint Eastwood, Warner Bros Pictures, 2009